Zgodnie z informacjami przekazywanymi przez Główny Urząd Statystyczny w 2011 r. w związkach nieformalnych żyło 2% Polaków. Na ten moment brakuje oficjalnych danych wskazujących na skalę popularności związków nieformalnych w naszym kraju.

Bez wątpienia dużo się mówi (i pisze) o skutkach prawnych orzeczenia rozwodu,  jednak temat podziału majątku po rozpadzie nieformalnego związku nie należy do tych najczęściej podejmowanych przez teoretyków i praktyków prawa.

Co istotne, partnerzy pozostający w nieformalnym związku mogą wspólnie prowadzić gospodarstwo domowe, nabywać rzeczy ruchome lub nieruchomości czy też wspólnie zaciągać zobowiązania.

Z prawnego punktu widzenia konflikty o wspólny majątek pomiędzy partnerami pozostającymi w związku nieformalnym bywają jednak trudniejsze do rozstrzygnięcia niż w sytuacji, gdy analogiczny spór występuje pomiędzy małżonkami. Wynika to z faktu, iż związki nieformalne nie są odrębnie uregulowane w polskim porządku prawnym. 

Definicje

Rozpocznijmy od wyjaśnienia podstawowych pojęć. Podkreślenia wymaga, iż zarówno związek kohabitacyjny jak i konkubencki nie posiadają definicji legalnych w polskim porządku prawny. 

• Związek kohabitacyjny – rodzaj niesformalizowanego związku między dwojgiem ludzi, których łączą więzi ekonomiczne, emocjonalne i fizyczne, a osoby te ze sobą stale zamieszkują. 
• związek konkubencki – rodzaj niesformalizowanego związku między dwojgiem ludzi, których łączą więzi ekonomiczne, emocjonalne i fizyczne, bez konieczności wspólnego zamieszkiwania. 

Określenie „związek kohabitacyjny” w języku potocznym bywa stosowane zamiennie z „konkubinatem”. Przez ekspertów nie są one jednak utożsamiane. Kohabitacja jest określana jako pojęcie szersze od konkubinatu, jest też postrzegana jako związek bardziej stabilny. 

W praktyce prawnicy często wymiennie posługują się określeniem związku kohabitacyjnego oraz konkubenckiego.  Na potrzeby niniejszego artykułu będę posługiwała się jednak pojęciem „osób pozostających w związkach nieformalnych” bądź „osób pozostających w związku kohabitacyjnym”. 

Jak już wspomniałam, w polskim prawie związki nieformalne nie znalazły odrębnych uregulowań. Dla osób pozostających w takich relacjach oznacza to konsekwencje dotyczące na przykład opieki zdrowotnej, w tym utrudnionego dostępu do informacji na temat stanu zdrowia, kiedy partner przebywa w szpitalu.

Statystyka

Dane pochodzące z Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r. wskazują, że blisko 1,3% Polaków żyło wówczas w zawiązkach nieformalnych, co pokazuje wzrost popularności związków nieformalnych (w odniesieniu do 2011 r. – 2%). Narodowy Spis Powszechny odbywa się okresowo, na ogół co 10 lat. Jak już zapewne doskonale wiecie, w terminach od 1 kwietnia 2021 roku do 30 września 2021 roku do 2021 r. odbywa się kolejny spis. Po przeanalizowaniu danych zgromadzonych podczas spisu dowiemy się jaką popularnością cieszą się Polsce związki nieformalne. 

Jak myślicie, jaką dynamikę zmian w zakresie związków nieformalnych pokażą nam dane z obecnego spisu?

Co ciekawe, dane statystyczne wskazują, że w 2014 r. aż 42% urodzeń było udziałem osób żyjących w związkach nieformalnych. Wyniki te dotyczą 28 członków Unii Europejskiej. Możemy więc zakładać, że związki nieformalne stanowią w Polsce znacznie wyższy procentowo wskaźnik niż ten wskazany przez Główny Urząd Statystyczny w 2011 r.  Może na to wskazywać również informacja, iż w 2016 r.  25% spośród wszystkich noworodków narodziło się w związkach nieformalnych. 

Kodeks rodzinny i opiekuńczy a związki nieformalne

Kodeks rodzinny i opiekuńczy w sposób wyraźny reguluje wyłącznie stosunki pomiędzy małżonkami, a zatem zawarte w nim przepisy dotyczące m.in. wspólności majątkowej nie znajdą zastosowania do stosunków istniejących pomiędzy osobami pozostającymi w związkach nieformalnych Konsekwencje prawne takiego stanu rzeczy są doniosłe, bowiem rzeczy nabywane przez osoby pozostające w związkach nieformalnych w czasie trwania związku kohabitacyjnego nie staną się automatycznie, z mocy prawa, przedmiotami objętymi współwłasnością.

Pomiędzy konkubentami nie powstaje wspólność majątkowa. Zarobki konkubentów nie wchodzą również z mocy prawa w skład majątku wspólnego.

Stosunki prawne między osobami żyjącymi w związkach nieformalnych

Z prawnego punktu widzenia w Polsce związek nieformalny jest zdecydowanie słabiej chroniony niż związek małżeński. Polski system prawny nie przewiduje żadnych odrębnych regulacji w zakresie stosunków partnerskich podczas trwania związku nieformalnego, jak również po jego ustaniu. Niedopuszczalne jest stosowanie przepisów przewidzianych dla instytucji małżeństwa, w tym o wspólności majątkowej czy też związanych z podziałem majątku. Takie konsekwentne stanowisko od wielu lat przewiduje orzecznictwo polskich sądów. 

Co do zasady, w trakcie trwania związku nieformalnego, partnerzy nabywając poszczególne składniki majątkowe nabywają je do majątku osobistego, chyba że nabywają je wspólnie lub ze wspólnych środków.

W takiej sytuacji osoby pozostające w związkach nieformalnych stają się współwłaścicielami danego składnika majątkowego w częściach ułamkowych.

Rozliczenie majątku po rozpadzie nieformalnego związku 

Do rozliczenia majątku po rozpadzie związku nieformalnego nie mają zastosowania przepisy zawarte w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Ustawa ta reguluje jedynie związek małżeński i podział majątku po jego rozpadzie. Zgodne w tej kwestii jest również orzecznictwo, które jednoznacznie wskazuje, że kodeks rodzinny i opiekuńczy nie ma zastosowania do związków nieformalnych. 

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca 1955 r., II CO 7/55:

„Do stosunków majątkowych osób pozostających w związku pozamałżeńskim nie mogą być stosowane w drodze analogii przepisy art. 21 i n. kod. rodz. o wspólności ustawowej.

Związek pozamałżeński sam przez się nie wywołuje żadnych skutków o charakterze prawno-majątkowym między osobami, które w związku takim pozostają. Jeśli powstają między nimi stosunki prawno-majątkowe, prawa i obowiązki stąd wynikające oceniać należy na podstawie przepisów właściwych dla tych stosunków.”

Powyższe nie oznacza jednak, że nie można podzielić majątku nabytego przez osoby pozostające w związku nieformalnym w trakcie jego trwania. 

Osoby pozostające w związkach nieformalnych, które wspólnie nabyły daną rzecz ruchomą czy nieruchomość są jej współwłaścicielami w częściach ułamkowych – i wobec tego każdej z tych osób należny jest udział w majątku. Sporna pozostaje jednak podstawa prawna powództwa o podział majątku powstałego w trakcie związku nieformalnego.

Zniesienie współwłasności

Podział dorobku osób pozostających w związku nieformalnym, po rozpadzie tegoż związku, może zostać dokonany na podstawie przepisów kodeksu cywilnego, w szczególności przepisów o współwłasności wraz z jej zniesieniem.

Art. 210 Kodeksu Cywilnego

§  1. Każdy ze współwłaścicieli może żądać zniesienia współwłasności.

(…)

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1986 r., III CZP 79/85: 

Nakłady konkubentów czynione wspólnie w czasie trwania konkubinatu na majątek jednego z nich powinny być rozliczone według przepisów o zniesieniu współwłasności.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 1997 r., I CKU 155/97:

Zwrot równowartości nakładów pochodzących z majątku własnego powódki na nieruchomość będącą własnością pozwanego, a nie o roszczenie z tytułu posiadania, w tym dokonania nakładów na rzeczy nabyte przez obie strony na współwłasność, rozliczenie tych nakładów nie może nastąpić w postępowaniu o zniesienie współwłasności rzeczy wspólnych.

Bezpodstawne wzbogacenie

W przypadku nakładów dokonanych przez jednego partnera na rzeczy, których formalnym właścicielem pozostaje druga osoba pozostająca w nieformalnym związku (np. na budowę, remont domu lub mieszkania należącego do drugiego z partnerów, wykończenie mieszkania deweloperskiego jednej z osób pozostających w związku nieformalnym, zakup samochodu dokonywany na rzecz jednej z osób pozostających w związku nieformalnym, utrzymanie samochodu, wspólne prowadzenie i ponoszenie kosztów działalności gospodarczej jednej z osób pozostających w związku nieformalnym), zastosowanie znajdą przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu. 

Art. 405 Kodeksu Cywilnego

Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.

Bezpodstawne wzbogacenie obliczane jest na dzień wydania orzeczenia sądowego. Należy wskazać w tym miejscu, że można odzyskać nie tylko nakład rzeczywiście wniesiony, lecz również wszystkie pożytki, jakie zostały uzyskane bądź utracone w przypadku zbycia, utraty lub uszkodzenia rzeczy. Przepisy te należy jednak stosować, gdy brak jest innej podstawy prawnej – umownej, deliktowej, wynikającej z przywrócenia rzeczy do stanu poprzedniego lub roszczenia o zwrot nakładów.

Dominująca praktyka

W praktyce najczęściej stosowana jest jednak następująca zasada

• co do roszczeń z tytułu nieruchomości i rzeczy ruchomych nabytych wspólnie w trakcie trwania związku nieformalnego, jak również z tytułu nakładów dokonanych na te przedmioty stosuje się przepisy o zniesieniu współwłasności,
• co do roszczeń z tytułu nakładów dokonanych przez jedną z osób pozostających w nieformalnym związku w przedmiotach należących do drugiej z osób, a wchodzących w skład wspólnego gospodarstwa domowego należy stosować przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu.

Co do zasady do podziału majątku osób pozostających w związku nieformalnym zastosowanie mają przepisy prawa cywilnego dotyczące: 

• współwłasności w częściach ułamkowych wraz z jej zniesieniem,
• bezpodstawnego wzbogacenia,
• spółki cywilnej.

Problemy praktyczne 

Podział dorobku po rozpadzie związku nieformalnego, o ile strony nie rozwiążą tego w sposób polubowny, nie należy do najprostszych – zarówno dla osób, które pozostawały w związku nieformalnym, jak i dla prawników reprezentujących strony. 

Praktyka pokazuje, że nader często brakuje dowodów na potwierdzenie, że przedmioty majątkowe nabywane w trakcie trwania związku nieformalnego były rzeczywiście nabywane wspólnie, a na dokumentach księgowych (rachunkach, fakturach) czy umowach wskazana jest wyłącznie jedna z osób, które pozostawały w związku nieformalnym. 

W takiej sytuacji bardzo trudno jest udowodnić, że dany przedmiot majątkowy został zakupiony wspólnie.

W trakcie trwania związku warto zatem zadbać, aby informacja o wspólnym nabywaniu rzeczy znalazła swoje odzwierciedlenie w odpowiednich dokumentach np. w umowie, fakturze czy rachunku.

Jeżeli osobom pozostającym w związku nieformalnym zależy, aby dany przedmiot majątkowy nabywany przez te osoby wspólnie został objęty współwłasnością, kwestia ta musi zostać wyraźnie udokumentowana. Warto również posiadać dowody na okoliczność przekazywania pieniędzy, np. na remont mieszkania należącego do jednej z osób pozostających w związku nieformalnym. 

Elisabeth Gilbert, pisarka, która w swej twórczości porusza temat rozstania, napisała kiedyś:

„Jeśli sądzicie, że trudno rozmawiać o pieniądzach, kiedy jesteście w sobie zakochani, spróbujcie porozmawiać o nich później, kiedy będziecie niepocieszeni i rozgniewani, a wasza miłość zdąży wygasnąć.”

Praktyka i orzecznictwo polskich sądów pokazuje, że posiadanie uporządkowanego zaplecza prawnego w nieformalnych związkach okazuje się kluczowe dla ewentualnego jego rozpadu. 

Pamiętajcie również, że wiele kwestii formalnych (pomimo braku sformalizowanego związku) można uregulować w oparciu o przepisy cywilne. Jak wskazywałam powyżej, nie ma ogólnej formy ochrony praw majątkowych osób pozostających w związkach nieformalnych, ale przysługują im prawa z tytułu zawieranych umów cywilnych oraz wspólnych i wzajemnych stosunków gospodarczych. Pozostając w nieformalnym związku rozsądnym jest zawarcie stosownej umowy, która reguluje kwestie dotyczące m.in. majątku w ramach prowadzenia wspólnego gospodarstwa domowego. Taka umowa, przy ewentualnym rozstaniu, może naprawdę wiele ułatwić.

***

W celu skorzystania z indywidualnej pomocy prawnej, zapraszam do kontaktu.