Tag Archives: prawa autorskie

Autorskie prawa majątkowe ograniczają swobodę w korzystaniu z utworu.
W Prawie autorskim znajdują się jednak przepisy umożliwiające korzystanie z rozpowszechnionych uprzednio utworów bez konieczności uzyskiwania zgody osób uprawnionych. Są one obwarowane szeregiem wymagań. Swobody, o których mowa powyżej, nazywane są dozwolonym użytkiem. Dzieli się on na dozwolony użytek prywatny oraz publiczny.

W celu wyjaśnienia zagadnienia dotyczącego tzw. dozwolonego użytku prywatnego na gruncie prawa autorskiego, należy rozpocząć od wskazania co jest przedmiotem ochrony w obowiązującym prawie autorskim. Analiza przepisów prowadzi do wniosku, iż przedmiotem ochrony prawa autorskiego jest utwór.

Zgodnie z definicją legalną zawartą w art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U.2019 poz. 1231) („Pr. Aut.”), utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.

Zawarta w ust. 1 przytoczonego powyżej przepisu definicja została uzupełniona, w art. 1 ust. 2 Pr. Aut. o przykładowy katalog utworów. Są to m. in. utwory wyrażone słowami, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi, utwory plastyczne, fotograficzne, lutnicze, muzyczne i słowno-muzyczne czy też audiowizualne (w tym filmowe).

Co istotne, z punktu widzenia techniki prawodawczej ustawodawca posłużył się jednocześnie dwiema metodami definiowania utworu. Przepis art. 1 ust. 1 Pr. Aut. zawiera tzw. definicję syntetyczną utworu o charakterze opisowym, która zbliżona jest do definicji równościowej. Z kolei w art. 1 ust. 2 Pr. Aut. ustawodawca posłużył się definicją zakresową. Co istotne, ustawodawca przytaczając przykładowe utwory zastosował katalog otwarty, o czym świadczy sformułowanie „w szczególności”. Zawarte w art. 1 ust. 2 Pr. Aut. wyliczenie nie ma zatem charakteru enumeratywnego.

Jak wskazuje Wojciech Machała

„Zastosowanie podwójnej metody definiowania wywołuje następujące skutki. Po pierwsze, warunkiem uzyskania ochrony jest spełnienie przez dany wytwór przesłanek określonych w art. 1 ust. 1 Pr. Aut. Po drugie, katalog rodzajów utworów jest otwarty. Oznacza to, że utworem może być każdy wytwór spełniający kryteria wskazane w ust. 1, niezależnie od tego, czy należy on do którejkolwiek z kategorii wymienionych w ust. 1.”

---

 Przesłanki istnienia utworu 

---

Utwór:

1. musi być przejawem działalności twórczej,
2. musi wykazywać indywidualny charakter,
3. musi być utrwalony w jakiejkolwiek postaci.

Dopiero wówczas, gdy ww. przesłanki są spełnione łącznie, utwór pozostaje pod ochroną Prawa autorskiego.

W praktycznym aspekcie rozumienia utworu polskie sądy wypowiadały się już wielokrotnie, choć należy podkreślić, że każdy stan faktyczny wymaga przeprowadzenia odrębnej analizy prawnej.

Dla przykładu, Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 lipca 2002 r., wydanym w sprawie o sygn. akt III CKN 1096/00 scharakteryzował utwór jako:

„kreacyjny, subiektywnie nowy, oryginalny wytwór intelektu, wywołany niepowtarzalną osobowością twórcy, który – wykonany przez kogoś innego – wyglądałby inaczej”.  

Z kolei, Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 11 lipca 2018 r., wskazując przesłanki zakwalifikowania działalności twórczej jako utworu, rozważał czy odmiana roślin może być utworem w rozumieniu Prawa autorskiego, a w konsekwencji uznał, że:

„skoro wyłączne prawo do odmiany roślin nie powstaje ex lege jak w przypadku prawa autorskiego, zaś indywidualny charakter odmiany osiągany jest nie tylko ze względu na osobę twórcy, ale również na udział sił przyrody, w znacznej mierze niezależnych od woli człowieka, przyjąć należy, że wyłączne prawo do odmiany rośliny nie stanowi prawa autorskiego lub pokrewnego. Utwór stanowiący przedmiot prawa autorskiego, mimo iż zdefiniowany zarówno w prawie polskim, jak i w większości ustawodawstw obcych w sposób szeroki, nie mieści w swoim zakresie odmian roślin”.

Powyższe rozważania nie wyczerpują omówienia sporów interpretacyjnych występujących na gruncie kwalifikowania poszczególnych utworów w odniesieniu do obowiązującego w Polsce Prawa autorskiego, a mają na celu jedynie wprowadzenie do dalszych rozważań dotyczących dozwolonego użytku osobistego.

---

Dozwolony użytek osobisty

---

Regulacja prawna dotycząca dozwolonego użytku osobistego (zwanego również dozwolonym użytkiem prywatnym) znajduje się w art. 23 Pr. Aut. Zgodnie z przytoczonym przepisem, bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego. Przepis ten, w dalszej części, wprowadza jednak pewne ograniczenia dot. dozwolonego użytku osobistego, o czym później.

Jak wskazuje Janusz Barta:

„Wyłączne prawo autorskie, ukształtowane według modelu własnościowego, doznaje pewnych ograniczeń ze względu na interesy ogółu.”

Istotnym pozostaje cel (ratio legis) wprowadzenia do porządku prawnego przepisów o dozwolonym użytku osobistym (prywatnym). W doktrynie istnieją dwa podstawowe podejścia do ratio legis przepisów o dozwolonym użytku. Pierwsze podejście zakłada, że przepisy te stanowią odzwierciedlenie pragmatycznego podejścia ustawodawcy, którego zamiarem nie jest tworzenie prawa martwego. Zgodnie z drugim podejściem przepisy te stanowią ochronę interesów innych, niż uprawniony z tytułu prawa autorskiego, podmiotów i mają na celu realizację wolności pozyskiwania i rozpowszechniania informacji oraz innych wolności wynikających z Konstytucji RP, które mieszczą się w ramach domeny publicznej.

Należy również podkreślić, że przepisy dotyczące dozwolonego użytku prywatnego są ponadto wynikiem prowadzonej przez państwo polityki oświatowej i kulturalnej. Poniekąd, stanowią one również przeciwwagę dla systemu autorskich praw wyłącznych i ograniczają zakres monopolu przyznanego uprawnionemu.

Dozwolony użytek osobisty nie jest jednak nieograniczony i musi spełniać określone w Pr. Aut. przesłanki, aby za taki mógł być uznany. 

„Zagwarantowanie szerokiego i szybkiego dostępu ogółu do dóbr kultury nie może jednak odbywać się kosztem twórców, stąd przepisy te powinny doprowadzić do uzyskania równowagi między indywidualnymi interesami podmiotów uprawnionych z tytułu praw autorskich, a interesami społecznymi”

---

Przesłanki umożliwiające korzystanie z utworów w ramach dozwolonego użytku osobistego

---

Art. 23 ust 1 Pr. Aut. zawiera katalog przesłanek umożliwiających korzystanie z utworów w ramach dozwolonego użytku osobistego. Są to:

1. nieodpłatność korzystania z utworu;
2. wcześniejsze rozpowszechnienie utworu;
3. korzystanie z utworu w zakresie własnego użytku osobistego;

Z kolei, zgodnie z art. 23 ust. 2 Pr. Aut. zakres własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego.

Jednym z ww. warunków dozwolonego użytku utworu jest jego wcześniejsze rozpowszechnienie. Zgodnie z definicją zawartą w art. 6 ust. 1 pkt 3 Pr. Aut. rozpowszechnienie oznacza publiczne udostępnienie utworu w jakikolwiek sposób za zgodą twórcy.

Art. 23 Pr. Aut. nie wskazuje na źródło pochodzenia utworów, z których korzystają osoby uprawnione w ramach dozwolonego użytku prywatnego. W doktrynie pojawiają się jednak głosy wskazujące, że powinno to być źródło legalne. Jak wskazuje jednak Michalak:

„Przeciwko wprowadzeniu wymogu legalności źródła, jako warunku korzystania z utworów w ramach dozwolonego użytku, przemawia m. in. to, że uprawniony z art. 23 Pr. Aut. nie ma w praktyce możliwości zbadania czy posiadana przez niego kopia (egzemplarz) utworu został utrwalony, uwielokrotniony, rozpowszechniony publicznie i wprowadzony do obrotu za zgodą podmiotu uprawnionego.”

Nie sposób nie zgodzić się z tym stanowiskiem. Co prawda, niektóre systemu prawne państw europejskich, m. in. Niemiec czy Finlandii, zakazują powoływania się na dozwolony użytek w przypadku korzystania z kopii utworu powstałej lub udostępnionej w sposób naruszający prawa autorskie, jednakże w świetle obowiązujących przepisów, ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie zawiera wprost warunku legalności kopii źródłowej.

Należy jednak wskazać, że są również prezentowane stanowiska przeciwne, uznające w ślad za wyrokiem  Trybunału Sprawiedliwości z dnia 10 kwietnia 2014 r., wydanym w sprawie o sygn. akt C-435/12, że:

„prawo Unii, a w szczególności art. 5 ust. 2 lit. b dyrektywy 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym w zw. z art. 5 ust. 5 aktu należy interpretować w ten sposób, że stoi ono na przeszkodzie obowiązywaniu uregulowania krajowego takiego jak omawiane w postępowaniu głównym, które nie rozróżnia sytuacji, w której źródło służące za podstawę sporządzenia kopii na użytek prywatny jest legalne, od sytuacji, w której źródło to jest nielegalne„.

Art. 23 Pr. Aut. zakłada, że dozwolony użytek prywatny powinien obejmować korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworu. W doktrynie spotkać można różne poglądy dot. tego zagadnienia – od całkowicie restrykcyjnych, po dość liberalne.

Restrykcyjny pogląd zakłada, że wykluczone jest kopiowanie egzemplarzy utworu przez użytkownika, aby np. przekazać kopię książki osobie z kręgu rodziny. Zdaniem E. Ferenc-Szydełko nie można zaakceptować ww. stanowiska, bowiem art. 23 Pr. Aut. nie wprowadza wyraźnego ograniczenia co do liczby kopii, które powstały w wyniku użytku osobistego, a tym bardziej nie wyklucza możliwości dokonania zwielokrotnienia dzieła.

„Zaznaczyć trzeba, że z brzmienia analizowanego przepisu nie sposób wyprowadzać wniosku, że chodzi jedynie o sporządzenie jednej kopii dzieła. Trudno byłoby oczekiwać, że art. 23 Pr. Aut. wyznaczy konkretną liczbę zwielokrotnień dopuszczalnych do wykonania, skoro kryteria podmiotowe wyznaczające zakres dozwolonego użytku prywatnego nie są ostre. Na pozór powstaje więc obawa, aby sięganie po komentowany przepis nie prowadziło do powstania tylu kopii utworu, że będą stanowiły realny uszczerbek dla interesów uprawnionych z tytułu praw autorskich. Odrzucić należy jednak tego rodzaju spostrzeżenie, skoro użytek osobisty nie ma na celu czynienia utworu ogólnodostępnym.”

---

Podmioty uprawnione 

---

Dozwolony użytek prywatny dedykowany jest wyłącznie osobom fizycznym w ramach ich działalności osobistej. Przez działalność osobistą należy rozumieć wszelką aktywność niekomercyjną danej osoby. Z dozwolonego użytku prywatnego nie mogą korzystać osoby prawne, w tym również ułomne osoby prawne, fundacje czy ograny władzy publicznej.

Z kolei przesłanką do korzystania z utworów w ramach grupy osób fizycznych jest pozostawanie przez te osoby w tzw. związku osobistym. Co prawda, Prawo autorskie nie definiuje pojęcia „związków osobistych”, jednakże wymienia przykłady takich związków (pokrewieństwo, powinowactwo, stosunek towarzyski).

Na gruncie obowiązującego prawa wątpliwości interpretacyjnych nie sprawiają pojęcia pokrewieństwa czy powinowactwa. Największe trudności może determinować wykładnia pojęcia stosunków towarzyskich. J. Bełszeński wskazywał, że:

„granicami działalności osobistej jest krąg rodzinny i towarzyski, a więc oparty na osobistej więzi, ale już nie więzi zawodowych wynikających z pełnionych funkcji społecznych czy politycznych, zarówno stałych jak i doraźnych.”

Zdaniem Ewy Ferenc-Szydełko stosunku towarzyskie w rozumieniu art. 23 Pr. Aut. wyczerpują się w relacjach, które nie przybierają sformalizowanej formy. 

---

Wyłączenia i ograniczenia

---

Dozwolony użytek prywatny nie jest zasadą bezwzględnie obowiązującą i wobec tego doznaje pewnych ograniczeń oraz wyłączeń.

W myśl art. 23 Pr. Aut. spod zakresu dozwolonego użytku osobistego wyłączone zostały czynności polegające na budowaniu według cudzego utworu architektonicznego oraz architektoniczno-urbanistycznego.

Ponadto, zgodnie z art. 77 Pr. Aut. do programów komputerowych również nie stosuje się przepisu z art. 23 Pr. Aut.

Korzystanie z utworów w ramach dozwolonego użytku prywatnego jest również wyłączone w stosunku do elektronicznych baz danych spełniających cechy utworu, z wyjątkiem użytku naukowego niezwiązanego z celem zarobkowym.

---

Przepisy o dozwolonym użytku osobistym (prywatnym) w pewnym sensie ograniczają majątkowe prawa autorskie.

Zapamiętaj:

• Z tytułu korzystania z utworów w ramach dozwolonego użytku osobistego uprawnionym podmiotom nie przysługuje prawo do wynagrodzenia, ponieważ taki rodzaj korzystania z utworów ma charakter nieodpłatny.
• Korzystanie w ramach prywatnego użytku dotyczy wyłącznie utworów rozpowszechnionych, tzn. takich, które za zgodą twórcy zostały w jakikolwiek sposób udostępnione publicznie.
• Korzystanie z utworów w ramach użytku osobistego musi odbywać się wyłącznie w zakresie osobistym.
• W ramach dozwolonego użytku prywatnego dopuszczalne jest korzystanie wyłącznie z pojedynczych egzemplarzy. Dokonując sporządzania dużej liczby kopii utworu nie można powoływać się na dozwolony użytek osobisty.

 

***

W celu skorzystania z indywidualnej pomocy prawnej, zapraszam do kontaktu.